„ვეფხისტყაოსანი“ - „დასაწყისი“

ქართველ ერს რომ სამაგიდო წიგნი ჰქონოდა, ეს აუცილებლად „ვეფხისტყაოსანი“ იქნებოდა. „ვეფხისტყაოსანს“ ყველანი პირველად სკოლაში გავეცანით. მისი შესწავლა არც ისე მარტივი საქმე იყო, ორი მიზეზის გამო - როგორც შინაარსობრივად, ასევე აზრობრივად, საკმაოდ დატვირთული პოემა არც ისე მარტივად გასააზრებელია, მითუმეტეს ბავშვობის წლებში. თუ „ვეფხისტყაოსანს“ სხვა, უფრო ჩამოყალიბებული და „ზრდასრული“ თვალითა და გონით შევხედეთ, მასში ბევრ ისეთ იდეასა და ქვეტექსტს აღმოვაჩენთ, რომელიც შესაძლოა ადრე გამოგვრჩა. ამ ნაწარმოებში იმდენად ღირებული იდეებია ჩადებული, რომ თითოეული დეტალიც კი დიდ ყურადღებას იმსახურებს.

ნაწარმოები XII საუკუნეში შეიქმნა, რაც მას კიდევ უფრო ფასეულს ხდის და ხელოვნების იმ ნიმუშებს მიაკუთვნებს, რომლებმაც დროს გაუსწრეს. სწრორედ ამ მიზეზის გამო, ის აქტუალობას არასდროს კარგავს. XII საუკუნეში, საქართველოს მსოფლიო მასშტაბით ძლიერი პოზიცია ეკავა, მისი ეკონომიკური სიძლიერით, განვითარების დონითა და კულტურით, რაც თამარის გამეფების შემდეგ მოხდა. არსებობს ლეგენდა, რომლის მიხედვითაც, შოთა რუსთაველმა პოემა თამარ მეფეს მიუძღვნა სიყვარულისა და მოწიწების გამოსახატად.

როგორც ხდება ხოლმე, დროთა განმავლობაში „ვეფხისტყაოსანი“ ხელოვნების სხვა ჟანრებთან ინტეგრირდა, მათ შორის კინემატოგრაფიასთან. მიუხედავად მრავალი წარმატებული მცდელობისა, ბუნებრივია, რომ პოემა ისე სრულყოფილად ვერ გადმოიცემა, როგორც ფურცელზე, მისი პირვანდელი სახით. სწორედ ამაში ყველაზე დიდი წვილილი ჩვენამდე მოღწეულ ხელნაწერებსა და მათ გადამწერებს მიუძღვით. თუმცა, როდესაც ხელნაწერებს განვიხილავთ, მათში არის ბევრი ისეთი დეტალი, რაც ტექსტთან ერთად და მისგან დამოუკიდებლადაც ღირებულია. ეს დეტალები ერთგვარ არტეფაქტებს წარმოადგენენ და ყვებიან სხვადასხვა ისტორიას წარსულიდან, თანდართული მინიატურები და ორნამენტები იმდროინდელი ხელოვნებისა და კულტურის თანმდევი ატრიბუტებია.

გამომდინარე „ვეფხისტყაოსნის“ ლიტერატურული ღირებულებიდან, მისი მრავალი ხელნაწერი (დღეისთვის 160-ზე მეტი) შემორჩა ღრმა წარსულიდან თანამედროვეობას. რამდენიმე ხელნაწერს თან ახლავს დასურათებაც, რომელთა ნაწილი შენახულია საქართველოში. ხელნაწერს აფორმებს მინიატურები, რომლებიც დიდი სიფრთხილითა და წინასწარი დაგეგმვით არის შესრულებული. დღემდე შემორჩენილია 204 ასეთი მინიატურა, რომლებიც ათვლას XVII საუკუნეში იწყებს. აღსანიშნავია, რომ ტექსტის დასურათება მხატვრის მხრიდან, გარდა პროფესიონალიზმისა, ტექსტის შინაარსისა და იდეების ღრმად გააზრებას მოითხოვს. ამიტომ, ეს საქმე არც ისე მარტივად შესასრულებელია, მითუმეტეს, როდესაც ნაწარმოები „ვეფხისტყაოსანია“.

ხელნაწერები

ერთ-ერთი ხელნაწერი XVI საუკუნის ბოლო წლებით თარიღდება და დაცულია საქართველოში, ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში. ნაწარმოების ქვესათაურები და სტროფების საწყისები ოქროთია გაფორმებული, ტექსტის გარშემო ასევე მდიდრულად შესრულებულია ორნამენტები. გარდა ამისა, ტექსტიც გვხვდება ესთეტიურად დახვეწილი და ლამაზი ხელწერით. ეს ხელნაწერი პირველი გადამწერის მიერ დასრულებული არ არის, რადგან ვხვდებით გამოტოვებულ ადგილებს. იმის გათვალისწინებით, რომ ავტორი რედაქტორი, გადამწერიცა და მხატვარიც იყო, ეს გასაკვირი სულაც არ არის. ტექსტისა და მინიატურის ერთმანეთის პარალელურად შესრულებულის ცხადი არგუმენტი არშიების ორნამენტებზე გადაყვანილი ტექსტის კვალია. ყველაზე გავრცელებული მოსაზრებით, ხელნაწერიცა და მინიატურებიც ეკუთვნის მწიგნობარ იოანე ევალიშვილს, რომელიც ასევე მოიხსენიება როგორც იოანე IX, აღმოსავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი. კიდევ ერთი ხელნაწერი, რომელიც თარიღდება 1646 წლით, ასევე დაცულია ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში. ხელნაწერის პროლოგის ნაწილი დაკარგულია და ჩანაცვლებულია სხვა გადამწერის მიერ (განსხვავება კალიგრაფიებს შორის აშკარაა). პირველადი ხელნაწერის ავტორია მამუკა თავაქალაშვილი, რომელსაც თანდართული მინიატურებიც ეკუთვნის.

კიდევ ერთი გამორჩეული ხელნაწერი ეკუთვნის იოსებ ტფილელს და შესრულებულია 1660-იან წლებში. ამ ხელნაწერში გადამწერთან ერთად, დიდი წვლილი მიუძღვის ტექსტის შემამკობელსაც, რომელსაც ასევე რთული საქმე ხვდა წილად - დაევალა ტექსტის მორთვა, ასო-ბგერების მოხატვა და მხატვრულად გაფორმება. ეს ხელნაწერი არცერთი ნახატით არ არის დასურათებული, თუმცა სილამაზითა და გაფორმებით სხვა ნიმუშებს არ ჩამოუვარდება. მეტიც, მისი დახვეწილობითა და მდიდარი მორთულობით ერთ-ერთი საუკეთესო ნიმუშია, რასაც კი ჩვენამდე მოუღწევია. გარდა მოხატული კალიგრაფიისა, წიგნში ვაწყდებით ოქროთი მოვარაყებულ ფურცლებს, არშიებით გაფორმებულ გვერდებსა და ჩარჩოებს.

აღსანიშნავია კიდევ ერთი ხელნაწერი - დათარიღებული XVIII საუკუნით. ტექსტი გაფორმებულია სპარსული სტილის მინიატურებით, რომლებიც დიდი ოსტატობით არის შესრულებული, როგორც ტექნიკურად, ასევე შინაარსობრივად. პერსონაჟები სხვადასხვა სცენაში ერთგვარი ტანისამოსითა და აქსესუარებითთ არიან წარმოდგენილი, რათა შეინარჩუნონ პირვანდელი სახე და ინდივიდუალურობა - სოციალური სტატუსი, შინაგანი მდომარეობა და ა.შ. გარდა ამისა, სცენის ტრაგიკულობის შესაბამისად არის გამოსახული მცენარეები (ყვავილები დაცვენილი ფოთლებით), ცხოველები და ზოგადი გარემოც.

რამდენიმე ხელნაწერი ინახება ოქსფორდის უნივერსიტეტში. ისინი ძირითადად თარიღდება XVII-XVIII საუკუნებიით. ამ ვერსიებიდან ნაწილმა ჩვენამდე დაზიანებულმა მოაღწია, რაც საღებავისა და ხატვის ტექნიკას უნდა გამოეწვია.

ბლუტაბლას სუფრა „ვეფხისტყაოსანზე“ იხილავ პროლოგის - „დასაწყისის“ პირველ 13 სტრიქონს, კუთხეებში კი ბეგთაბეგისეულ ვეფხისტყაოსანში არსებულ ორნამენტებს. ბეგთაბეგისეული ვეფხისტყაოსანი ეწოდება ხელნაწერს, რომელიც თარიღდება XVII საუკუნით და მისი გადამწერია მდივანი ბეგდაბეგ მარტიროზაშვილი.